Garbniki - właściwości, surowce

Garbniki są stosowanymi od wieków substancjami roślinnymi, które mają zdolność „garbowania” surowej skóry na trwałą skórę przemysłową. Dzieje się tak w wyniku tworzenia trwałych połączeń chemicznych między cząsteczkami garbników, a cząsteczkami białek. Prowadzi to do koagulacji białka. Mówi się wtedy o działaniu ściągającym (adstringentia) garbników, co wykorzystywane jest przez człowieka w medycynie.

W wyniku kontaktu błon śluzowych z garbnikami dochodzi do powstania na ich powierzchni ochronnej warstwy skoagulowanego białka. Utrudnia to wnikanie w głębiej położone tkanki czynników drażniących czy uszkadzających. To właśnie z tego powodu stosuje się garbniki w stanach zapalnych błon śluzowych, skóry czy drobnych zranieniach. Wykazano również, że niewielkie ilości garbników mogą przenikać do położonych głębiej tkanek gdzie obkurczają drobne naczynia krwionośne, hamują ruchy leukocytów i uczynniają histaminę,dodatkowo ograniczając stan zapalny. Stwierdzono ponadto, że działając odwadniająco na włókna nerwowe nieznacznie zmniejszają takie odruchy bólowe jak swędzenie i pieczenie.

W przypadku zastosowania wewnętrznego, opisane wyżej właściwości garbników powodują powstanie ochronnej warstwy na błonach śluzowych przewodu pokarmowego, w tym i błony śluzowej jelit, co zabezpiecza je przed działaniem substancji wywołujących biegunki. Dodatkowo garbniki wykazują pewne działanie przeciwbakteryjne. Z tych powodów nadają się świetnie jako środki przeciwbiegunkowe (antidiarrhoica). W przypadku zastosowania wewnętrznego, należy zwrócić uwagę na garbniki skondensowane, które charakteryzują się w tym przypadku większą trwałością i bezpieczeństwem niż garbniki hydrolizujące.
Do innych, mniej znanych zastosowań garbników należy ich wykorzystanie jako odtrutek przy zatruciach większością alkaloidów lub metali ciężkich. Garbniki wiążą te substancje tworząc z nimi połączenia kompleksowe. Połączenia te mają jednak ograniczoną trwałość i z czasem mogą ulegać rozpadowi, co prowadzi do ponownego uwalniania toksyn. Dlatego po podaniu odtrutki zawierającej garbniki, wskazane jest podanie środków przeczyszczających. Należy również pamiętać, że stosowanie garbników w przypadku zatruć niektórymi alkaloidami i metalami (kokainą, atropina, morfiną, arsenem, rtęcią) daje mierne rezultaty, z powodu słabego wiązania tych konkretnych toksyn.

Tanina – kwas taninowy jest to najczęściej stosowany w medycynie garbnik. Zbudowany jest z kwasu galusowego połączonego z glukozą (glikozyd). Otrzymuje się ją z dębianek zbieranych z liści dębów. Dębianki są to struktury wytwarzane przez roślinę po wniknięciu w jej tkanki czerwi owadów. Do najbardziej znanych należy tanina turecka (dąb: Querus infectoria , błonkówka: Andricus infectoria) i chińska (sumak Rhus semialata, mszyca Aphis sinensis). Dębianki powstają również na dębach rosnących w Polsce, ale zawierają stosunkowo mało taniny. Tanine stosuje się zewnętrznie, najczęściej w postaci 0,5 – 2% roztworów wodnych. Stosowana w nadmiarze na duże powierzchnie ulega wchłonięciu i może uszkadzać naczynia kapilarne oraz wątrobę.

 

Tanalbina to połączenie kwasu taninowego z białkiem. Ma łagodniejsze od taniny działanie sciągajęce, dzięki czemu może być stosowana wewnętrznie jako środek przeciwbiegunkowy. Należy pamiętać, że jej nadużywanie prowadzi do uporczywych zaparć. A przedawkowanie powoduje uszkodzenie błony śluzowej jelit.

Garbniki są powszechnie występującymi składnikami soku komórkowego. Występują w tkankach roślin z klasy dwuliściennych oraz nagozalążkowych. Natomiast w przypadku roślin zarodnikowych i jednoliściennych są rzadko spotykane.
Garbniki z reguły nagromadzają się w większych ilościach w korach (np. korze dębu), korzeniach i kłączach (rdestu wężownika). Zdarza się również, że występują w liściach (liść poziomki).

Surowce garbnikowe:

• Kora Dębu – Cortex Quercus
  
• Rhizoma Tormentillae – kłącze pięciornika
  
• Rhizoma Bistortae – kłącze wężownika
  
• Galla – dębianki
  
• Fructus Myrtylli – owoc borówki czernicy
  
• Herba Agrimoniae – ziele rzepiku
  
• Folium Fragariae – liść poziomki
  
• Folium Juglandis – liść orzecha włoskiego
  
• Radix Ratenhiae – korzeń retanii
  

Surowce częściowo garbnikowe:

• Folium Uvae ursi – liść mącznicy
  
• Folium Vitis idaeae – liść brusznicy
  
• Folium Salviae officinalis – liść szałwii
  
• Radix Rhei – korzeń rzewienia
  
• Cortex Salicis – kora wierzby
  
• Herba Marrubi – ziele szanty
  
• Folum Theae – liść herbaty
  
• Folium rosmaryni – liść rozmarynu